Michaił Kostylew to jedna z najbardziej złożonych postaci w powieści Gustawa Herlinga-Grudzińskiego „Inny świat”. Jego historia stanowi przejmujące studium człowieka w systemie totalitarnym, gdzie jednostka staje się zarówno ofiarą, jak i narzędziem opresji. Kostylew, dawny funkcjonariusz NKWD, w łagrze przechodzi głęboką transformację wewnętrzną, stając się symbolem moralnej degradacji i nieoczekiwanego odkupienia. Jego postać pozwala zrozumieć mechanizmy działania systemu sowieckiego oraz psychologiczne aspekty funkcjonowania w warunkach skrajnego zniewolenia.
Kostylew jako funkcjonariusz systemu sowieckiego
Michaił Kostylew, zanim trafił do łagru, był oficerem NKWD, co stanowi kluczowy element jego tożsamości i późniejszej transformacji. Jako przedstawiciel aparatu bezpieczeństwa w czasach stalinowskich, uczestniczył w machinie terroru, która niszczyła życie milionów niewinnych ludzi. Herling-Grudziński unika jednak jednowymiarowego portretowania Kostylewa jako oprawcy – przedstawia go raczej jako człowieka ukształtowanego przez system, który ostatecznie sam padł jego ofiarą.
Był oficerem NKWD, wierzył w rewolucję i we wszystko, co mu kazano wierzyć.
Ta zwięzła charakterystyka odsłania istotną prawdę o funkcjonariuszach totalitarnego reżimu – wielu z nich nie było sadystami z natury, lecz ludźmi, którzy ulegli indoktrynacji i przyjęli rolę trybików w systemowej machinie. Kostylew reprezentuje tych, którzy bezrefleksyjnie przyjęli ideologię i wykonywali rozkazy, nie kwestionując ich moralnych konsekwencji. Jego historia obrazuje, jak system sowiecki przekształcał zwyczajnych ludzi w narzędzia opresji, by następnie – gdy przestawali być przydatni – zamienić ich w ofiary tego samego bezwzględnego mechanizmu.
Upadek i przemiana w łagrze
Droga Kostylewa od funkcjonariusza NKWD do więźnia łagru doskonale ilustruje paradoksalną naturę systemu stalinowskiego, który często „pożerał własne dzieci”. Jako więzień, Kostylew początkowo usiłuje zachować swoją dawną tożsamość i resztki godności. Jego postawę cechuje duma i wewnętrzny opór wobec nowej, upokarzającej rzeczywistości.
Z upływem czasu Kostylew doświadcza jednak głębokiej degradacji – zarówno fizycznej, jak i moralnej. Nieustanny głód, wyczerpująca praca i brutalne traktowanie stopniowo odbierają mu siły, wolę walki i nadzieję. Staje się „dochodiagą” – jak w łagrowym żargonie określano więźniów znajdujących się na granicy śmierci z wycieńczenia. Ten proces fizycznej degradacji przebiega równolegle do jego wewnętrznej przemiany.
Misza Kostylew zaczyna dostrzegać prawdziwe oblicze systemu, któremu wcześniej służył. Jego dawne przekonania zderzają się z brutalną rzeczywistością łagru. Ta konfrontacja prowadzi do głębokiego kryzysu tożsamości i stopniowego przewartościowania całego jego życia.
Relacja z Gorcewem – punkt zwrotny
Kluczowym elementem przemiany Kostylewa jest jego relacja z innym więźniem – Gorcewem. Gorczew, były kułak, uosabia ofiary systemu, któremu Kostylew wcześniej służył. Początkowo ich relacja jest naznaczona wrogością i nieufnością. Jednak w miarę jak Kostylew słabnie fizycznie, Gorczew zaczyna mu pomagać, dzieląc się swoimi skromnymi racjami żywnościowymi.
Ta bezinteresowna pomoc ze strony człowieka, którego Kostylew w przeszłości mógłby prześladować, stanowi punkt zwrotny w jego wewnętrznej przemianie. Kostylew odkrywa w Gorcewie nie „wroga klasowego”, lecz człowieka zdolnego do współczucia i solidarności w nieludzkich warunkach, co podważa fundamenty jego dawnego światopoglądu.
Kostylew, który kiedyś może przesłuchiwał takich jak Gorczew, teraz przyjmował od niego pomoc z mieszaniną wstydu, wdzięczności i niedowierzania.
Symbolika postaci Kostylewa w kontekście historycznym
Postać Michaiła Kostylewa wykracza poza indywidualną historię, stając się symbolem szerszych procesów historycznych. Jego transformacja odzwierciedla losy wielu sowieckich funkcjonariuszy, którzy padli ofiarą czystek stalinowskich. W latach 30. XX wieku, szczególnie podczas Wielkiego Terroru, tysiące członków partii i funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa zostało aresztowanych, oskarżonych o zdradę i wysłanych do łagrów.
Kostylew ucieleśnia paradoks systemu totalitarnego, który wymaga bezwzględnej lojalności, ale jednocześnie nie gwarantuje bezpieczeństwa nawet swoim najbardziej oddanym sługom. Jego historia doskonale ilustruje mechanizm, który Hannah Arendt nazwała „banalnością zła” – proces, w którym zwyczajni ludzie, działając w ramach autorytarnego systemu, stają się współwinni zbrodni, często nie zdając sobie w pełni sprawy z moralnych konsekwencji swoich działań.
Kostylew jako świadek epoki
Historia Kostylewa stanowi również wyjątkowe świadectwo epoki stalinizmu. Poprzez jego doświadczenia Herling-Grudziński ukazuje nie tylko fizyczne cierpienie więźniów łagrów, ale także głębokie psychologiczne skutki życia w systemie opartym na strachu i przemocy. Kostylew jest świadkiem, który przeszedł na drugą stronę – z oprawcy stał się ofiarą, co daje mu unikalną perspektywę na naturę systemu sowieckiego.
Jego przemiana ilustruje również możliwość moralnego przebudzenia nawet u tych, którzy byli częścią aparatu terroru. Herling-Grudziński nie odbiera Kostylewowi człowieczeństwa ani możliwości odkupienia, co stanowi ważny głos w dyskusji o indywidualnej odpowiedzialności osób działających w ramach zbrodniczych systemów politycznych.
Uniwersalne przesłanie postaci Kostylewa
Mimo że Michaił Kostylew jest osadzony w konkretnym kontekście historycznym – rzeczywistości sowieckiego łagru – jego historia niesie uniwersalne przesłanie dotyczące ludzkiej natury i moralności. Jego postać skłania do głębokiej refleksji nad granicami ludzkiej wytrzymałości, mechanizmami adaptacji do ekstremalnych warunków oraz możliwością zachowania człowieczeństwa w pozornie nieludzkich okolicznościach.
Historia Kostylewa uświadamia nam, że granica między katem a ofiarą jest znacznie cieńsza, niż mogłoby się wydawać. W odpowiednich warunkach role mogą ulec odwróceniu, a człowiek może doświadczyć zarówno najniższych, jak i najwyższych przejawów ludzkiej natury – od okrucieństwa po bezinteresowne współczucie.
W tym innym świecie każdy mógł stać się każdym – oprawca ofiarą, a ofiara, jeśli przetrwała, mogła odnaleźć w sobie pokłady człowieczeństwa, o których istnieniu wcześniej nie wiedziała.
Charakterystyka Kostylewa w „Innym świecie” wykracza daleko poza prostą dychotomię dobra i zła. Herling-Grudziński przedstawia go jako człowieka złożonego, zdolnego zarówno do okrucieństwa, jak i do współczucia, do upadku i do moralnego odrodzenia. Ta psychologiczna złożoność czyni z Kostylewa postać głęboko ludzką, mimo jego uwikłania w nieludzki system.
Postać Michaiła Kostylewa pozostaje jednym z najbardziej przejmujących literackich świadectw epoki totalitaryzmu. Jego historia przypomina nam, że za suchymi statystykami ofiar kryją się indywidualne ludzkie dramaty, a system, który dehumanizuje jednych, ostatecznie dehumanizuje wszystkich – zarówno ofiary, jak i oprawców. W czasach, gdy autorytarne tendencje wciąż są obecne w światowej polityce, postać Kostylewa stanowi ważne przypomnienie o mechanizmach, które prowadzą do upadku człowieczeństwa, ale także o możliwości jego odzyskania nawet w najciemniejszych okolicznościach.