„Kordian” to jedno z najważniejszych dzieł polskiego romantyzmu i kluczowy dramat w dorobku Juliusza Słowackiego. Utwór, napisany w 1833 roku, stanowi głęboką analizę polskiej duszy narodowej, problemu walki o niepodległość oraz wewnętrznych rozterek młodego pokolenia Polaków po upadku powstania listopadowego. Dramat składa się z trzech aktów, które ukazują kolejne etapy dojrzewania głównego bohatera i jego zmagania z własnymi słabościami oraz wyzwaniami historycznymi. Przyjrzyjmy się szczegółowo treści i najważniejszym motywom tego wybitnego utworu.
Geneza i kontekst historyczny dramatu
Juliusz Słowacki napisał „Kordiana” na emigracji, po klęsce powstania listopadowego. Utwór powstał w atmosferze gorączkowych rozliczeń z przyczynami narodowej porażki i poszukiwania nowych dróg do odzyskania niepodległości. Słowacki świadomie polemizował z mesjanistyczną wizją Adama Mickiewicza zawartą w „Dziadach”, tworząc bohatera rozdartego wewnętrznie, niezdolnego do skutecznego działania mimo szlachetnych intencji.
Tytuł dramatu – „Kordian” – pochodzi od łacińskiego słowa „cor” (serce), co trafnie symbolizuje emocjonalność i wrażliwość głównego bohatera. Podtytuł „Część pierwsza trylogii. Spisek koronacyjny” zapowiadał kontynuację, która jednak nigdy nie powstała, pozostawiając dzieło jako zamkniętą, autonomiczną całość.
Akt I – Młodość Kordiana
Pierwszy akt dramatu ukazuje piętnastoletniego Kordiana, młodzieńca nadwrażliwego, zagubionego i desperacko poszukującego sensu życia. Akcja rozgrywa się w 1828 roku w zacisznym polskim dworku. Kordian przeżywa nieszczęśliwą miłość do starszej od siebie Laury, która traktuje go z pobłażliwością i lekceważeniem. Rozczarowany odrzuceniem, bohater podejmuje nieudaną próbę samobójczą – pierwszy z wielu dramatycznych gestów, które będą charakteryzować jego postawę.
W akcie tym poznajemy również Grzegorza – starego sługę, który opowiada młodemu Kordianowi porywające historie z czasów napoleońskich, rozbudzając w nim pierwsze ziarna patriotycznych uczuć. Kluczową sceną jest fantastyczne „Przygotowanie” – prolog, w którym Szatan wraz ze swymi demonicznymi pomocnikami „warzy” przyszłe dzieje Polski, zapowiadając tragiczne losy narodu i klęskę powstania. Ta metafizyczna scena nadaje całemu dramatowi wymiar uniwersalny i profetyczny.
Jam jest posąg człowieka na posągu świata,
Stoję na przyszłości progu,
Jak do nieba podróżnik spoglądam do Boga.
Akt kończy się przełomową decyzją Kordiana o opuszczeniu ojczyzny i wyruszeniu w podróż po Europie, by w świecie odnaleźć sens życia i własną tożsamość – klasyczna romantyczna wędrówka w poszukiwaniu samego siebie.
Akt II – Podróż europejska i przemiana bohatera
Drugi akt przedstawia wędrówkę Kordiana po Europie, podczas której konfrontuje swoje ideały z rzeczywistością różnych krajów. Bohater odwiedza kolejno:
- Londyn – gdzie dostrzega bezduszny materializm i obojętność wobec ideałów. Spotyka Dozorcę z Tower, który za pieniądze pokazuje mu narodowe relikwie, co budzi w Kordianie głębokie obrzydzenie do komercjalizacji wartości.
- Dover – gdzie spotyka znudzonego życiem Anglika planującego samobójstwo z powodu egzystencjalnej pustki, co uświadamia Kordianowi jałowość i duchową degenerację europejskich elit.
- Paryż – gdzie jest świadkiem upadku szczytnych ideałów rewolucji lipcowej 1830 roku i boleśnie rozczarowuje się obojętną polityką Francji wobec sprawy polskiej.
- Szwajcarię – gdzie na szczycie Mont Blanc przeżywa duchową przemianę. W słynnym monologu na górze bohater odnajduje wreszcie sens życia w poświęceniu dla ojczyzny. Postanawia stać się „Winkelriedem narodów” – nawiązując do legendarnego szwajcarskiego bohatera, który poświęcił swoje życie, by zapewnić zwycięstwo rodakom.
Jam jest posąg człowieka na posągu świata,
Stoję na przyszłości progu,
Jak do nieba podróżnik spoglądam do Boga.
Ten moment stanowi kluczowy punkt zwrotny w rozwoju Kordiana – z romantycznego, zagubionego marzyciela przemienia się w zdeterminowanego patriotę, gotowego do konkretnego działania dla dobra ojczyzny.
Akt III – Spisek koronacyjny i klęska bohatera
Trzeci akt rozgrywa się w Warszawie w 1829 roku, podczas uroczystej koronacji cara Mikołaja I na króla Polski. Kordian, już jako porucznik gwardii, aktywnie uczestniczy w spisku koronacyjnym, którego celem jest zabicie cara i wzniecenie powstania. Podczas tajnego zebrania spiskowców w podziemiach katedry św. Jana, Kordian jako jedyny decyduje się na zamach, gdy inni – reprezentujący polską arystokrację i duchowieństwo – wycofują się, szukając wymówek.
W drodze do sypialni cara Kordian doświadcza przerażających wizji, w których pojawiają się alegoryczne postacie: Strach i Imaginacja. Próbują one powstrzymać bohatera, podsycając jego wątpliwości i lęki, materializując jego wewnętrzne rozterki. Mimo heroicznej walki z własnymi słabościami, Kordian dociera do drzwi carskiej sypialni, ale tam – w kulminacyjnym momencie – pada nieprzytomny, niezdolny do wykonania czynu.
Zostaje aresztowany i osadzony w szpitalu wariatów, gdzie spotyka Doktora (postać utożsamianą z Szatanem), który przeprowadza przenikliwą psychologiczną analizę jego stanu. Kordian zostaje skazany na śmierć, ale w ostatniej chwili car wstrzymuje egzekucję – nie z litości, lecz by cynicznie zademonstrować swoją wspaniałomyślność i władzę nad życiem poddanych.
Główne motywy i interpretacja dramatu
Winkelriedyzm to kluczowy motyw „Kordiana”, symbolizujący ideę poświęcenia jednostki dla dobra ogółu. Nawiązuje do legendarnego szwajcarskiego bohatera Arnolda Winkelrieda, który według podań rzucił się na włócznie wrogów, przyjmując je na własną pierś i umożliwiając swoim rodakom przełamanie szyku nieprzyjaciela. Kordian, deklarując chęć zostania „Winkelriedem narodów”, wyraża gotowość do najwyższego poświęcenia dla ojczyzny, ale jednocześnie Słowacki pokazuje, że sama gotowość, bez praktycznego przygotowania, może okazać się niewystarczająca.
Dramat mistrzowsko ukazuje proces przemiany wewnętrznej bohatera – od romantycznego, zagubionego marzyciela do zdeterminowanego patrioty. Słowacki odsłania jednak tragizm tej przemiany – mimo odnalezienia celu i determinacji, Kordian ostatecznie ponosi klęskę. Jego porażka symbolizuje krytyczny stosunek autora do romantycznego indywidualizmu i braku praktycznego przygotowania do walki o niepodległość. Słowacki sugeruje, że sama szlachetność intencji nie wystarczy do skutecznego działania.
Czas i miejsce akcji dramatu mają głęboko symboliczny wymiar. Akcja rozgrywa się w latach 1828-1829, tuż przed wybuchem powstania listopadowego, co pozwala Słowackiemu na przenikliwą analizę duchowych i politycznych przyczyn późniejszej klęski. Miejsca akcji – od polskiego dworku, przez europejskie stolice, po majestatyczny szczyt Mont Blanc i warszawski Zamek Królewski – tworzą panoramiczną wizję ówczesnego świata i odzwierciedlają kolejne etapy duchowej wędrówki bohatera.
„Kordian” to również wnikliwy dramat o dojrzewaniu politycznym narodu polskiego. Słowacki bezlitośnie obnaża słabości różnych warstw społeczeństwa – krytycznie ocenia zarówno arystokrację (reprezentowaną przez oportunistycznego Prezesa), jak i duchowieństwo (uosobione w postaci zachowawczego Księdza), ukazując ich konformizm i brak gotowości do rzeczywistego poświęcenia dla sprawy narodowej.
Znaczenie „Kordiana” w literaturze polskiej
„Kordian” zajmuje wyjątkowe miejsce w polskiej literaturze romantycznej jako dzieło polemiczne wobec mesjanistycznej wizji Mickiewicza. Słowacki, w przeciwieństwie do autora „Dziadów”, nie dostrzega w cierpieniu narodu polskiego boskiego planu, lecz raczej konsekwencję wewnętrznych słabości i niezdolności do skutecznego działania. Ta odważna rewizja romantycznych mitów narodowych czyni „Kordiana” dziełem niezwykle oryginalnym i intelektualnie prowokującym.
Dramat wywarł przemożny wpływ na późniejszą literaturę polską, stając się jednym z najważniejszych tekstów podejmujących problematykę narodowowyzwoleńczą. Nowatorska forma utworu, harmonijnie łącząca elementy dramatu romantycznego z głęboką analizą psychologiczną bohatera i symboliczną wizyjnością, uczyniła z „Kordiana” dzieło znacznie wyprzedzające swoją epokę.
Słowacki, poprzez złożoną postać Kordiana, stworzył jeden z najbardziej wielowymiarowych i psychologicznie prawdziwych portretów polskiego patrioty – człowieka rozdartego między wzniosłymi ideałami a ludzkimi słabościami, między płomiennym pragnieniem czynu a paraliżującą niemożnością jego realizacji. Ta uniwersalna problematyka sprawia, że „Kordian” pozostaje dziełem wciąż aktualnym, zmuszającym do refleksji nad relacją między jednostką a historią, między pragnieniem a możliwością działania.